بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم

۱- عید فطر عید فطرت

عید فطر است، روزی که به‌خاطر یک ماه عبادت و بندگی در خانۀ خدا، روزه‌داری و شب‌زنده‌داری، خدا به مؤمنین جایزه می‌دهد. امام‌باقر(ع) فرمودند: «عید فطر که می‌شود، منادی ندا می‌دهد که ‌ای کسانی که روزه گرفتید، ‌ای مومنین، از خدا جایزه بگیرید.» بعد فرمودند: «‌ای جابر، جوایز خدا مثل جوایز پادشاهان نیست. جایزۀ خدا عفو و بخشش و لطف و کرامت است.»[۱] زمانی یک شهردار یا مدیر جایزه می‌دهد، زمانی استاندار، وقت دیگری هم رئیس‌جمهور و رهبر، زمانی هم امام‌زمان! هرچقدر مقام‌ها بالاتر رود انتظار انسان از این جایزه بیشتر می‌شود. حالا اگر بگویند خدای عالَم می‌خواهد به شما جایزه بدهد، چه جایزه‌ای خواهد داد؟ روایت می‌فرماید عفو و بخشش و لطف و کرامت.

در روایت از وجود مقدس پیامبراکرم(ص) داریم که در هر شب ماه رمضان، خدا هزار هزار بندۀ خود را از آتش جهنم نجات می‌دهد و در شب عید فطر خدا به اندازۀ تمام کسانی که در این ماه نجات یافته‌اند از آتش نجات می‌دهد.

هزار هزار اگر عدد کثرت نباشد، یعنی یک ملیون نفر. هرشب یک ملیون نفر! سی شب می‌شود سی ملیون نفر. شب عید فطر خدا می‌خواهد سی ملیون نفر را از آتش جهنم نجات دهد.

خوش به حال شما. خوش به حال روزه‌داران با این جایزه‌های بی‌نظیر. آی بنده‌های خوب خدا بشتابید به سوی مغفرت الهی. سرعت بگیرید به سوی این همه جایزه‌ای که تمامی ندارد.

عید فطر روزی است که جایزه‌بگیران خدا، بهترین لباس‌ها را می‌پوشند. خدا را بلند بلند صدا می‌زنند و تکبیر می‌گویند. به صحرا می‌روند انگار دارند خود را به خدا نشان می‌دهند. پیامبر (ص) فرمودند: «چون صبح روز عید فرا رسد، خداوند فرشتگان را به همۀ شهرها می‌فرستد. پس در زمین فرود آیند و سر کوچه‌ها و گذرها می‌ایستند و با صدایى که آن را همۀ آفریده‌هاى خدا جز جن و آدمیان می‌شنوند، می‌گویند: اى امت محمد، به سوى پروردگار کریم، براى نماز عید، بیرون شوید که او پاداش فراوان دهد و گناهان بزرگ را بیامرزد.»

در حدیث داریم که حضرت‌فاطمه زهرا(س) قشنگ‌ترین لباس‌های امام‌حسن را روز عید فطر به ایشان می‌پوشاند و پیغمبر دستش را می‌گرفت و به نماز عید می‌برد. پیغمبر می‌گفت: «الله اکبر»، امام‌حسن کوچولو هم می‌گفت: «الله اکبر». در احکام مستحب نماز عید فطر داریم که نمازگزار برای نماز عید به صحرا می‌رود. از خیابانی برود و از خیابان دیگری برگردد، از یک مسیر رفت‌وآمد نکند. علامه مجلسی می‌گوید علت این حکم این است که مسیر نمازگزار روز عید طولانی‌تر و شهر به قدم‌های او متبرک شود. مردم او را با لباس زیبا که به نماز عید می‌روند ببینند. سُرورش در شهر منتشر شود.[۲]

چقدر اهمیت دارد این روز عید فطر که خدا اراده کرده از قدوم فرد روزه‌دار ماه رمضان، شهر مزین و متبرک شود. خوشا به حال شما. قدر خودتان را بدانید و این عید را بزرگ بشمارید.

آیت‌الله مکارم‌شیرازی در کتاب گران‌سنگ تفسیر نمونه می‌گوید عید فطر در حقیقت عید فطرت است. عید بازگشت به اصل و گوهر اصلی انسانیت؛ یعنى مسئلۀ جهاد اکبر و خودسازى در ماه رمضان، انسان را به مقامى مى‌رساند که پرده‌هاى جهل و هواپرستى و خرافات و هرگونه موانع ضد فطرت از سر راه فطرت برداشته مى‌شود[۳] و انسان مسلمان در این هنگام به فطرت ناب خود که از درون ذاتش مى‌جوشد باز مى‌گردد. آمار رسمی می‌گوید در ماه رمضان جرم‌ها کمتر می‌شود. هم‌زیستی و جامعه‌پذیری بیشتر می‌شود. بیشترین کمک‌ها و مواسات، مال ماه رمضان است، چرا که این فطرت خودنمایی می‎کند. اصلاً دقت کرده‌اید حال دلتان در این روزهای ماه رمضان چقدر بهتر بود؟ انگار روح انسان تازه شده است، نفس کشیده است؛ این یعنی شکوفاشدن فطرت و اوج آن در روز عید فطر بعد از یک ماه روزه‌داری.

درست است که عید فطر از لحاظ ظاهری، یعنی روزی که روزه‌ها باز می‌شود و افطار می‌شود، اما این موضوع، باطنی هم دارد و آن بازگشت انسان به فطرت و اصل و گوهر وجود خویشتن است. عید فطر که می‌شود انگار انسان تازه متولد شده، می‌خواهی بروی زندگی تازه شروع کنی. این به‌خاطر شکوفاشدن فطرت است.

۲. اهمیت

۱. ۲. فطرت راهبر بهشت است

این فطرت آن‌قدر مهم است که سرشت و تولد انسان‌ها بر فطرت است؛ یعنی هر کودکی که متولد می‌شود بر فطرت الهی متولد می‌شود. پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: «کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَى اَلْفِطْرَهِ: هر کودکی که متولد می‌شود بر فطرت متولد می‌شود.» حضرت این تولد بر فطرت را این‎گونه توضیح می‌دهند: «هر کودکی بر این معرفت که الله خالقش است متولد می‌شود.»[۴] اگر این فطرت که امروز عید فطر و زنده‌شدن فطرت است، سالم بماند خدا را نمایش می‌دهد. خداشناس است، پیامبر و امام‌شناس است. مثل آیینه‌ای که غبار بر آن نباشد. آینه وقتی که تولید می‌شود عالم‌نماست، اما کمی که بماند گردوخاک می‌گیرد، زنگار می‌گیرد. نیاز به تمیزکردن دارد. انسان وقتی که به دنیا می‌آید وجودش مثل آب صاف می‌ماند که آسمان در آن دیده می‌شود. عکس ماه و خورشید در آن می‌افتد، اما مدتی که می‌گذرد گل‌آلود می‌شود. جلبک می‌زند و کثیف ‌شود. دیگر آسمان را نشان نمی‌دهد. ماه و خورشید در آن دیده نمی‌شود. هرچه که هست قذارت و ناپاکی است. یکی پیدا شده این آب پاک و زلال را خاک‌آلود کرده که دیگر آسمان را نشان نمی‌دهد. تا حالا دقت کردید این بچه‌ها چقدر معصومند. اول که دروغ بلد نیستند، اول که غیبت و بدگویی بلد نیستند. از قدیم گفته‌اند حرف راست را از بچه بشنو. چرا؟ چون فطرتش پاک است. هنوز آلوده نشده.

این فطرت مانند سیستم خودکار هواپیما است. اغلب هواپیماهای امروزی به گونه‌ای ساخته شده‌اند که بخش عمده‌ای از سفر را بدون دخالت خلبان و در حالت خودکار به انجام می‌رسانند. این امر شاید در ابتدا برای برخی از مسافران دلهره‌آور به‌نظر برسد، اما باید بدانید رایج‌ترین علت سقوط هواپیماها خطای انسانی خلبانان آنهاست. در واقع همین اصل سبب طراحی و راه‌اندازی سیستمی شده که هدایت هواپیما را پس از تیک‌آف به‌صورت خودکار به‌دست بگیرد. در هواپیماهای امروزی، خلبان خودکار به نام ” George ” نیز شناخته می‌شود. این سیستم در هواپیماهای امروزی بسیار پرکاربرد است. در این سیستم برنامه‌ای از پیش طراحی شده است که مسیر را از مبدأ تا مقصد و تمامی اطلاعات لازم از زمان و مکان اوج و فرود و ارتفاعی که باید بگیرد و… را در آن قرار داده‌اند و این سیستم هوشمند هواپیما را از مبدأ تا مقصد می‌برد.

در واقع این سیستم تا وقتی که توسط فرد یا گروه و محیط و یا چیزهای دیگر خراب نشود یا خلبان آن را دستی از کار نیاندازد بدون اشکال به مقصد می‌رسد. فطرت هم دقیقاً همین کار را می‌کند. سیستمی است که از سوی خدا در وجود انسان قرار داده شده تا انسان را از مبدأ خود (الله) به سوی مقصد خود (الله) ببرد (انا لله و انا الیه راجعون) و تا وقتی که کسی آن را خراب نکند، انسان را بدون هیچ اشتباهی به مقصد می‌رساند.

ولی مشکل از آنجا شروع می‌شود که این سیستم بسیار عالی خدادادی و بسیار کارا، توسط ارادۀ انسان‌ها که خلبان و تکنسین این هواپیما هستند در طول زندگی دست‌کاری می‌شود و از کار می‌افتد. خدا ما را خلبان، در کابین فرماندهی هواپیمای وجودمان قرار داده است. هر نوع اختیاری هم به ما داده، ولی حیف که گاهی بر خلاف این فطرت حرکت می‌کنیم و کار را خراب می کنیم.

ای عزیزان، هرکس قصد رسیدن به مقصدی که خدا برای ما قرار داده است را دارد، باید طبق فطرت خود عمل کند و مواظب باشد که خدای ناکرده این فطرت را آلوده نکند.

۳. تعریف فطرت

خب حالا که دانستیم این فطرت و تربیت فطری چقدر اهمیت دارد بیاییم ببینیم که فطرت چیست و چه جایگاهی در وجود انسان دارد؟

آیهالله مصباح یزدی(ره) می‌گوید فطرت در لغت؛ یعنی خلقت خاص و ویژۀ مخلوق، به نحوی که اثر ویژه‌ای داشته باشد. برای انسان، فطرت؛ معرفت یا گرایشی که مقتضای نوع آفرینش انسان است و از طریق تجربه و تعلیم به‌دست نمی‌آید.[۵] انسان مخلوقی است که نسخۀ بدل ندارد. این نسخه با نسخه‌های دیگر فرق می‌کند. برخی گمان می‌کنند این انسان ادامۀ همان حیوان است، نه این انسان با حیوان فرق اساسی دارد. فطرت حالت خلق ابتدایی انسان است که بر آن اساس خلق شده است. انسان مانند لوح سفید یا خمیر شکل نیافته‌ای به دنیا نمی‌آید، بلکه از آغاز بینش‌ها و گرایش‌های خدادادی خاصی را به همراه دارد که انتخاب‌ها و افعال او را در طول زندگی جهت می‌دهد. چیزهایی در اول خلقت در وجود انسان تعبیه شده است که اولاً انسان را از بقیۀ موجودات ممتاز می‌کند؛ ثانیاً موجب هدایت انسان به هدف از پیش تعیین شده‌اش می‌شود. انسان ناخواسته از ظلم بدش می‌آید. از عدل‌وداد خوشش می‌آید. حتی آن دزد هم از دزدی بدش می‌آید و می‌گوید چارۀ دیگری ندارم، راه دیگری بلد نیستم. همه از کمال و زیبایی و پیشرفت خوششان می‌آید، حتی همان معتاد هم می‌گوید ای کاش من آدم خوبی بودم، معتاد نبودم. این‌ها چیزهایی نیست که کسی به ما یاد داده باشد. در وجود همۀ ما هست.

در یک جمله؛ فطرت گرایشی درونی، ویژۀ انسان است که خلقت انسان براساس آن است. خدا آن را در درون انسان قرار داده است، بدون این که انسان آن را از کسی بیاموزد و نیاز به آموختن داشته باشد، اکتسابی نیست و هیچ‌گاه در انسان از بین نمی‌رود. البته غبار می‌گیرد و ضعیف می‌شود، برای همین است که همیشه برای تربیت افراد باید امید داشت و بر اثر برخی از وقایع این فطرت بیدار می‌شود. فطرت در بین همۀ انسان‌ها مشترک است، اگر این غفلت‌ها کنار برود همه به سمت فطرت الهی حرکت خواهند کرد. فطرت مثل قطب‌نمای کشتی است، جهت را نشان می‌دهد، موجب نجات می‌شود، اما به شرط این که در کنار این قطب‌نما آهن‌پاره و آهنربا و… نباشد.

۴. خشم و شهوت

در ماه مبارک رمضان، بعد از یک ماه روزه و تهجد و شب‌زنده‌داری، فطرت انسان بیدار شده است. خاک‌های غفلت کنار رفته است. انسان در عید فطر جایزه‌ای که می گیرد این است که مسیر فطرت به رویش باز می‌شود. به تعبیری هدایت خودکارش روشن شده و می‌خواهد مسیرش را طی کند. حال باید ببینیم چه چیزی دوباره این چراغ هدایت درون را خاموش می‌کند. چه چیزی موجب خاک‌آلودشدن شیشۀ این چراغ‌قوه قوی درونی می‌شود. چطور می‌شود از آن مواظبت کرد. درست است که به عنایت و لطف خدا در بستر میهمانی خدا، وجودمان نورانی شد. حالا چه کار کنیم که این نور تا سال دیگر خاموش نشود و راهنمای مسیر ما باشد.

همان طور که گفتیم، خدای تبارک‌وتعالی انسان را دو وجهی آفریده است. گرایش‌های حیوانی اگر رها و یله شوند نور فطرت را خاموش می‌کنند. دل را می‌میرانند. این خشم و شهوت اگر از تسلط عقل و فطرت بیرون رود، کار دست آدم می‌دهد. حالا که بعد از یک ماه روزه و شب‌زنده‌داری و تهجد، دُور دست عقل و فطرت افتاده، حالا که بعد از یک ماه انسانیت، دولت، دولت قلب است باید مواظب باشیم که دوباره کار دست خشم و شهوت نیافتد.

امام‌علی(ع) در پایان خطبۀ ۲۸ نهج‌البلاغه مى‌فرماید: « وَ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخافُ عَلَیْکُمُ اثْنَتانِ: اتِّبَاعُ الْهَوَى، وَ طُولُ الاَمَلِ: ترسناک‌ترین چیزى که بر شما از آن بیمناکم دو چیز است: هواپرستى و آرزوهاى دراز.»

هواپرستی، پیروی از شهوت و خشم و هوی، انسانیت انسان را نابود می‌کند. انسان را از رسیدن به سر منزل مقصود باز می‌دارد. در روایت آمده است که بدترین دشمن آدمى، خشم و شهوت اوست. پس هر که آن دو را در اختیار بگیرد، مقامش بالا می‌رود و به هدفش می‌رسد.[۶] شیخ حسین انصاریان سر منبر می‌گفت نقل شده رسول خدا با چند نفر به شهری می‌رفتند. وسط ظهر داغ، در بیابان‌ها بیرون مدینه دیدند جوانی پیراهنش را درآورده و روی ریگ‌های داغ مدینه می‌غلتد. رسول‌الله نزدیکش شدند. جوان ایستاد و لباسش را پوشید و سلام کرد. رسول‌الله گفتند: «چکار می‌کنی؟» پاسخ گفت: «یا رسول‌الله، فشار شهوت به من زیاد شده خود را بر این ریگ‌های داغ می‌گذارم که یاد آتش جهنم باشم و خدای نکرده گناه نکنم.» رسول‌الله نوازشش کردند و به اصحاب فرمودند هر کدام مشکلی دارید به این جوان بگویید تا دعایتان بکند. دعای این‌جور جوان‌ها مستجاب است. هرکس به جایی رسید از همین مبارزه با جهات حیوانی و رشد فطرت الهی‌اش بوده است. یک ماه روزه‌داری و مقابله حتی با خواسته‌های حلال زمینه را آماده کرده است که با شهوات حرام مقابله کنیم. چطور توی ماه رمضان گوشی همراهمان پر شده بود از دعا و مناجات و هروقت صفحه‌ای ناجوری می‌آمد به خودمان نهیب می‌زدیم فلانی تو روزه‌داری! میهمان خدا هستی. وقتی کسی عصبانی‌ات می‌کرد، می‌گفتی حیف که روزه هستم، خودمان را کنترل می‌کردیم. بدانیم ما همیشه سر سفرۀ نعمت خدا مهمانیم. مگر این دست و پا از کیست؟ چشم از کیست؟ هوایی که تنفس می‌کنیم از کیست؟! اصلاً به قول امام (ره) عالم محضر خداست، مواظب باشیم. باید مواظب این گوشی‌ها و این صفحات اینترنتی باشیم. حالا که به برکت ماه مبارک رمضان این چرک‌های روحی پاک شده و به برکت عید فطر، فطرت‌های ما شکوفا شده و به برکت روزه‌ها و شب‌زنده‌داری‌ها این غضب و شهوت در بند عقل و فطرت در آمده، مواظب باشیم دوباره شیطان پای این‌ها را از بند عقل و فطرت باز نکند و افسارشان را به‌دست نگیرد.

* منبر کوتاه ۲۰ دقیقه

پی نوشت ها:

[۱]. کافى، ج‏۴، ص‏۱۶۸.

[۲]. بحارالأنوار، ج‏۸۷، ص‏۳۷۵.

[۳]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‏۵، ص۱۳۱.

[۴]. التوحید: ۳۳۱/۹.

[۵]. مصباح یزدی، معارف قرآن، ص۲۶.

[۶]. میزان الحکمه، ج۸، ص۴۴۷.

.