تعریف اصطلاحات جمعیتی

تبیین نرخ جایگزینی و نیاز به حفظ تعادل در جمعیت جوان جامعه

« سرکار خانم دکتر اردبیلی »
نرخ باروری، تعداد فرزندی را گویند که یک خانم به طور متوسط در طول زندگی به دنیا می‌آورد. و نرخ جایگزین یعنی یک زوج حداقل دو نفر را به جای خود بگذارند، که با اضافه کردن نرخ مرگ و میر به ۱/۲ تا ۳/۲ می‌رسند. اگر درصد نرخ باروری زنان به پایین‌تر از این حد برسد (که ۱۸ سال است در ایران زیر این حد قرار گرفته) نرخ باروری زیر حد جایگزین محسوب خواهد شد.
بحث ما در مورد کیفیت جمعیت است، جمعیتی که تعادل هرم سنی جمعیت در آن رعایت شده باشد. و یکی از مبانی کیفیت این است که تعادل ساختار سنی جمعیت به شکلی باشد که افراد دارای بازده مثبت در جامعه بتوانند خلأ جمعیت خردسال و سالمند را جبران کنند.
در حال حاضر درصد قابل توجهی جمعیت دهه ۶۰ در جامعه زندگی می‌کنند که از ۲ یا ۳ دهه آینده وارد سالمندی می‌شوند. در صورتی‌که با روند فعلی نیروی کاری که قرار است صندوق بازنشستگی و هزینه نگهداری و سلامتی سالمندان را تأمین کند، نمی‌توانند از عهده این مسئله برآمده و رفاه آن ها را تأمین کنند.
همچنین تعداد افرادی که در سنین تولید فکر، اندیشه و نوآوری هستند باید بتوانند به طور دائم باعث رشد کشور باشند. به عنوان مثال رشدی که اخیراً در تولید مقالات علمی شاهد آن بوده‌ایم به خاطر این بوده است که درصد جمعیت جوان در جامعه بالا رفته بود، گرچه به نحو احسن از این موضوع استفاده نکردیم.
بنابراین لازم است بدانیم چگونه می‌توانیم یک جمعیت بهینه و متعادل داشته باشیم.

تبیین تفاوت نرخ رشد با نرخ باروری و رابطه این دو مفهوم با افزایش و کاهش جمعیت

« استاد صالح قاسمی »
بر چه اساسی شرایط حال حاضر جامعه را مواجه با بحران جمعیت‌ می‌دانیم؟
برای اینکه بتوانیم به یک قضاوت صحیح در مورد مطلوب یا نا مطلوب بودن تحولات جمعیت برسیم، دانستن میزان جمعیت کل کافی نیست. به عنوان مثال چین در حال حاضر با بیش از ۱.۵ میلیارد جمعیت، از تحولات جمعیتی نامطلوبی برخوردار‌ می‌باشد به این خاطر که‌ نرخ رشد و نرخ باروری در آن جامعه به شدت سقوط کرده است. همینطور در رابطه با جامعه ما نیز چنین است، و بر اساس یکسری از شاخص‌ها میتوان نامطلوب بودن تحولات جمعیتی را گوش زد کرد.
نرخ رشد جمعیت ما همچنان کاهشی است و انتظار‌ می‌رود تا ۲۰ سال آینده صفر و منفی بشود. و به عبارت دیگر تا دو دهه آینده، جمعیت کشور رشدی نخواهد داشت و بعد از آن روند کاهشی در پیش خواهد گرفت.
نرخ باروری یعنی تعداد فرزندانی که یک خانم به دنیا‌ می‌آورد. این نرخ‌ باروری در جامعه ما کاهش پیدا کرده و امروز به زیر ۲ فرزند رسیده است. یعنی پدر و مادری که قصد دارند فرزندانشان را در نسل بعدی جانشین خود کنند، با روند فعلی ممکن نخواهد بود‌ و این مسئله، کشور را دچار افول خواهد کرد.
امروز نرخ سالمندی در کشور ما ۱۰ درصد‌ می‌باشد. اما الگو‌های آینده پژوهی چنین‌ می‌گویند که کمتر از ۳ دهه آینده (که از منظر جمعیت شناختی، آینده نزدیک به حساب‌ می‌آید) این ۱۰ درصد به بیش از ۳۰ درصد افزایش پیدا‌ می‌کند. یعنی اگر در حال حاضر از هر ۱۰ ایرانی ۱ نفر سالمند بالای ۶۰ سال وجود داشته باشد، در ۳۰ سال آینده از هر ۳ نفر ۱ نفر سالمند خواهد بود.
بنابراین نرخ رشد، نرخ سالمندی و نرخ باروری؛ شاخصه‌هایی هستند که باید مورد بررسی قرار گیرند.

.